Medel
Lucmagn
Medel
Lucmagn

Historia

Tier tut sia spuretgadad ei la Val Medel ina dallas bialas vals da nies cantun. Per tut ils amitgs dalla natira eis ella bein enconuschenta e nunemblideivla.

Geografia

La Val Medel sestenda en ina lunghezia da 20.5 km naven da Mustér/Fontanivas (1'030 m.s.m.) tochen agl ault dil Lucmagn (1'916 m.s.m.). La vischnaunca da Medel cumpeglia la val naven da miez Las Ruinas tochen S. Maria, vals lateralas ed alps, en tut in territori da 13‘598 ha. Ella ei ina dallas pli grondas dallas 101 vischnauncas grischunas. Circa la mesadad da quei territori ei terren nunproductiv. La Val Medel sepresenta geograficamein en treis zonas:

Las Ruinas – Dalla sbuccada dil Rein Miez el Rein Anteriur a Fontanivas meina il stradun cantunal tras Las Ruinas (La Saissa), ina cavorgia stretga e profunda d’ina bellezia romantica e selvadia tut aparti. Alla fin dil quart e davos tunnel seslarga la val nunspitgadamein.

La zona habitada e cultivada – Era l’impressiun da quella part ei surprendenta. Igl ei in priel verd e fritgeivel cun praus e pradas, cun vitgs ed uclauns, cun clavaus e clavazeuls starni dallas plauncas siado. Oz ein las plauncas stagliadas da vias d’access carrablas che meinan els uclauns, ellas aclas e sur quellas si els uauls. Tscheu e leu dattan en egl grondas stallas novas che giuvens purs han baghegiau. Ellas han dimensiuns bia pli grondas ch’il clavau tradiziunal dil pur da muntogna. Quei ei la consequenza dalla meglieraziun dil funs e dil svilup dil puresser. En quella zona cultivada sesanflan ils vitgs habitai sur onn: Curaglia, Mutschnengia, Soliva, Platta/Baselgia, Drual/Matergia, Pardé e Fuorns.

La zona da mises e d’alps – Quella setila digl uaul da Pardatsch tochen al hospezi da s. Maria. En quei territori sesanflan ils mises da Pardatsch e s. Gions, differentas alps, treis hospezis (s. Gions, s. Gagl e s. Maria) ed il lag da fermada da s. Maria.

Clima

Ella Val Medel regia il clima continental dallas alps. Cumparegliein nus il clima dalla Val Medel cun quel dil territori dil Gottard, constatein nus il suandont: Medel ha la stad e da miezdi pli cauld sulegl silla medema altezia, pli biars dis sereins (clars) ad onn e pli pauc neiv e plievgia. La Val Medel ha buca savens brentina, encuntercomi sil Pass dil Lucmagn constateschan ins ina gronda quantitad da precipitaziuns, quei che deriva dils vents da plievgia che pon surmuntar senza grondas stentas il pass dil Lucmagn, che schai gie mo sin 1916 m.s.m. Ina fetg gronda influenza sil clima dalla Val Medel ha il favugn.

Lungatg

Il lungatg (dialect) dils Medelins fa la punt denter ils dus dialects Tujetsch – Mustér. Quei che pertucca ils consonants, tegnan els plitost culs da Tuejetsch e quei che appartegn ils vocals plitost culs da Mustér.
Il romontsch dils Medelins cula sco il Rein. Ed igl ei in bi tedlar, cunzun cunquei ch’els tschontschan aschi spert.

La fauna e flora

La Val Medel posseda ina gronda varietad da specias d'utschals, d'animals selvadis ed amfibis sco era ina reha flora ch’ei enconuschenta tras la varietad e l’intensitad dallas colurs.

Igl alpinissem

Ils cuolms e glatschers dattan bia pusseivladads per ascensiuns, e las vastas e bialas alps envidan a turas e spassegiadas.
Sco emprem alpinist ella Val Medel vegn il renomau perscrutader dalla natira, pader Placi a Spescha (1752-1833), dalla claustra da Mustér numnaus. Igl onn 1782 ha el ascendiu sco emprem il Scopi, il Péz Cristallina ed il Péz Muraun. El ei staus il pionier dil turissem en Surselva e dessignader da differentas cartas geograficas da nossa regiun.
Il secund alpinist dalla Val Medel ei stau il geograf Gottfreid Ludw. Theobald (1810-1869) e sco tierz e pli impurtont scrutatur dalla Val Medel quenta igl inschignier Wilh. Walram Derchsweiler (1872-1936). El ha dedicau alla Val Medel duas ovras sur dallas muntognas medelinas.

Viandonts tras la Val Medel

Nundumbreivlas persunas impurtontas han traversau la biala Val Medel: Per exempel ils imperaturs tudestgs Otto il Grond (965) e Friederich Barbarossa (1152-1190), il cardinal da Milaun Carli Borromeo (settember 1581), ils avats da Mustér, architects, picturs, pelegrins talians che vegnevan ella Rezia per perdegar encunter la reformaziun, ils students romontschs che studegiavan allas universitads talianas (il 16/17avel tschentaner studegiavan 150 grischuns alla scola aulta da Padua), schuldada franzosa e russa alla fin dil 18avel tschentaner, ils marcadonts che serendevan alla renomada fiera da Ligiaun ed aunc biars auters.